احتمالاً برای شما هم پیش اومده برخی قالب‌های شعری رو با هم اشتباه گرفته باشین و فکر کنین خوب این دو که اصلا با هم فرقی ندارن. غزل و قصیده هم دو قالب شعر فارسی هستن که دقیقاً از جهات بسیار زیادی به هم شبیه‌ان. همین موضوع باعث شده تا اکثر ما این دو رو همیشه با هم اشتباه بگیرن. این شباهت از چشم ماست وگرنه که این دو قالب شعری کاملا باهم فرق می‌کنن و دو قالب شعر کاملاً مجزا در ادبیات فارسی هستن. پس در این مقاله از سایت دیفرتو قصد داریم شما را ابتدا با قصیده و غزل آشنا کنیم. بعدش به طور مفصل درباره تفاوت اون‌ها هم با شما صحبت کنیم.
قالب شعری غزل چیه؟
ابتدا برای اینکه شما فرق بین غزل و قصیده رو به خوبی یاد بگیرین، از غزل شروع می‌کنیم. به طور کلی غزل از لحاظ لغوی در ادبیات به معنی عشق‌بازیه. اما در ادب فارسی به قالب شعر سنتی فارسی هم غزل گفته میشه. این قالب شعری معمولاً بین 4 تا 12 بیت داره. مصراع‌ها در این قالب از شعر به گونه‌ای چیده میشن که مصراع‌های بیت اول با مصرع‌های زوج هم قافیه هستن. غزل‌ها معمولاً تا حدود قرن هشتم موضوع عاشقانه داشتن. اما به مرور زمان و وارد شدن مفاهیم والای اخلاقی به ادبیات فارسی و ورود مباحث حکمت و عرفان، غزل از حالت اولیه خودش یعنی عاشقانه در اومد. بعد از این سالها دیگر موضوع غزل علاوه بر عشق با موضوعات دل‌انگیز حکمت و عرفان ترکیب شد. غزل در طول تاریخ اونقدر دست‌خوش تغییر شد که حتی در دوران معاصر، موضوعات سیاسی هم در حد وسیعی در غزل نیز راه پیدا کرده بودن.
در قالب غزل، شاعر همیشه نام شعر و یا تخلص خودش رو بیان میکنه. این بیت رو یکی از بهترین بیت‌های غزل یا همون شاه بیت یا بیت الغزل میگن.
انواع شعر غزل چیه؟
در ادبیات و فرهنگ فارسی ما یه نوع غزل نداریم بلکه غزل انواع مختلفی داره. در ادامه انواع غزل رو بیان کردیم.
- غزل عاشقانه: غزل عاشقانه همانگونه که از نامش کاملا روشنه، موضوعیت عاشقانه داره. شروع‌کننده این غزل شاعری به نام انوری بود اما تمام‌کننده و یا بهتره بگیم کامل‌کننده این مدل غزل، سعدی بود.
- غزل عارفانه: غزل عارفانه رو میشه در اشعار مولوی به خوبی حس کرد و فهمید. شروع‌کننده غزل عارفانه سنایی غزنوی بود. اما در طول تاریخ غزل عارفانه توسط عطار نیشابوری، مولوی، فخرالدین عراقی کامل شد. اما در حالت کلی اگر می‌خواین اوج غزل عارفانه رو درک کنین، فقط باید اشعار مولوی رو خوب بخونین تا غرق غزل عارفانه بشین.
- غزل تلفیقی: غزل تلفیقی همونطور که از اسمش پیداست، تلفیقی از دو غزله. بین قرن هفت و هشت هجری بود که طی یک جریانی، مضامین غزل عارفانه و عاشقانه در هم تلفیق شد و غزل تلفیقی به وجود اومد. کامل‌ترین نوع این غزل رو در اشعار حافظ می‌تونین مشاهده کنین.
- غزل قلندری: این غزل کلاً موضوعیت جدایی رو دنبال میکنه. در این اشعار، شاعر به وصف رندی، تظاهر به باده پرستی، لاابالی‌گری و طعنه و کنایه به صوفیان و زاهدان ظاهرپرست می‌پردازه. نمونه‌های غزل قلندری رو در اشعار سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، عراقی، سعدی و حافظ به خوبی می‌تونید مشاهده کنین.
- غزل مضمون: غزل مضمون به غزل سبک هندی معروفه. در این مدل از غزل‌ها شاعر سعی میکنه تا مضمون‌ها رو بسیار تازه و لطیف بیان کنه. این مدل از غزلیات رو در اشعار صائب تبریزی، طلب آملی، کلیم کاشانی می‌تونین مشاهده کنین.
- غزل سیاسی و وطنی: در این نوع غزل محتوای غزل موضوعات حاد اجتماعیه. این مدل از غزل‌ها در اشعار فرخی یزدی، عارف قزوینی و هوشنگ ابتهاج به خوبی به چشم می‌خوره.
- غزل نو: برخی از اهالی شعر و ادب، به این مدل از غزل، غزل تصویری هم میگن. در حقیقت غزل نو، تاثیر گرفته از شعر نو هست. یکی از ویژگی‌های غزل نو که به خوبی می‌تونین اون رو تشخیص بدین، تازه و امروزی بودن محتوای اونه. این غزل رو به خوبی در شعرهای سیمین بهبهانی و هوشنگ ابتهاج می‌تونین بخونین.
- غزل ناتمام: اگر تعداد ابیات غزل از پنج بیت کمتر باشه، اون شعر رو غزل ناتمام میگن. اگر هم کلاً غزل دارای سه بیت باشه اون رو غزل نشاید میگن.
مشخصات قالب غزل چیه؟
به طور کلی غزل رو می‌تونین با چند ویژگی زیر شناسایی کنین:
- ابیات غزل معمولاً حداقل 4 بیت و حداکثر 12 بیته.
- محتوا و درون‌مایه همه غزلیات بیان عواطف و احساسات، عشق و عرفانه و گاهی هم مضمونش اجتماعیه.
- به بیت اول غزل مطلع میگن و به بیت آخر مقطع میگن.
- در ابیات غزل، تنوع مطالب امکان‌پذیره.
- غزل از قرن چهارم و پنجم به وجود اومده.
- بیت‌ها دارای استقلال معنایی هستن یعنی میشه بدون در نظر گرفتن ترتیب بخونیم‌شون.
- در غزل یک شاه‌بیت وجود داره که شاعر در اون تخلص خودش رو بیان میکنه.
غزل عاشقانه زیر از سعدی هست در 12 بیت:
از هر چه می رود سخن دوست خوش ترست
پیغام آشنا نفس روح پرورست
هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای
من در میان جمع و دلم جای دیگرست
شاهد که در میان نبود شمع گو بمیر
چون هست اگر چراغ نباشد منورست
ابنای روزگار به صحرا روند و باغ
صحرا و باغ زنده دلان کوی دلبرست
جان می‌روم که در قدم اندازمش ز شوق
درمانده‌ام هنوز که نزلی محقرست
کاش آن به خشم رفته ما آشتی کنان
باز آمدی که دیده مشتاق بر درست
جانا دلم چو عود بر آتش بسوختی
وین دم که می‌زنم ز غمت دود مجمرست
شب‌های بی توام شب گورست در خیال
ور بی تو بامداد کنم روز محشرست
گیسوت عنبرینه گردن تمام بود
معشوق خوبروی چه محتاج زیورست
سعدی خیال بیهده بستی امید وصل
هجرت بکشت و وصل هنوزت مصورست
زنهار از این امید درازت که در دلست
هیهات از این خیال محالت که در سرست
گفتیم عشق را به صبوری دوا کنیم
هر روز عشق بیشتر و صبر کمتر است
پیشنهاد مطالعه: تفاوت غزل و مثنوی چیه؟
قالب شعری قصیده چیه؟
قصیده که اسم دیگه اون شعر چکامه هست و شاید این اسم رو خیلی کمتر شنیده باشین، یه قالب شعر کلاسیک فارسیه. معمولاً قصیده‌ها دارای 20 تا 70 بیت دارن. قصیده یک شعر با موضوع و هدف خاصه. موضوعیت قصیده میتونه ستایش یا نکوهش، تهنیت یا تعزیت، شکر یا شکایت، فخر یا حماسه، پند و حکمت، مسائل اخلاقی و عرفانی باشه. قالب شعری قصیده به گونه‌ایه که مصرع نخست با مصرع‌های زوج هم قافیه است. قصیده شعریه که شاعران ایرانی در حقیقت اون رو از شعر عربی گرفتن.
در قرن ششم هجری بخش بزرگی از ادبیات فارسی رو قصیده‌ها تشکیل می‌دادن. برخی از قصیده‌ها طولانی و بعضی دیگه کوتاه‌ترن. زیادی و کمی ابیات، بستگی به اهمیت موضوع، قدرت و قوت طبع شاعر و نوع قافیه و وزن‌های شعری داره. یکی از روایت‌ها بیان میکنه که نخستین شعر فارسی قصیده بوده که توسط وصیف سگزی، دبیر دربار یعقوب لیث صفاری نوشته شده. یک بیت این شعر میگه:
«ای امیری که امیران جهان خاصه و عام / بنده و چاکر و مولای و سگ بند و غلام»
قصیده میتونه در وزن‌های مختلف نوشته بشه. درسته پیشینه قصیده به اعراب و دوران جاهلیت برمی‌گرده اما در شعر فارسی از قرن سوم، قصیده رواج پیدا کرده. به طور کلی قصیده‌ها تا قرن ششم هجری به اوج خودشون رسیدن. پس از قرن ششم هجری کم کم تب و تاب قصیده‌نویسی کمتر شد. موضوعیت قصیده‌ها پس از قرن نهم کمی متفاوت شد و بیشتر موضوعیت اون‌ها به سمت تجلیل و ستایش اولیاء دین رفت. در طول تاریخ، شاعری به نام ملک الشعرای بهار با وارد کردن یه مضمون جدید اجتماعی و سیاسی به قصیده یک رنگ تازه‌ای داد و این قالب رو به گونه‌ای جدید از نو دوباره احیا کرد.
ساختار شعر قصیده چیه؟
هر قصیده دارای چهار بخش کلیه که عبارتست از:
- تغزل: این بخش در واقع همون مقدمه قصیده‌ست. مضمون اون معمولاً عشق، یاد جوانی و وصف طبیعته.
- تخلص: رابطه بین مقدمه با تنه اصلی رو در قصیده تخلص میگن.
- تنه اصلی: در تنه اصلی شاعر مقصود اصلی رو در تنه اصلی بیان میکنه.
- شریطه: پایان قصیده شریطه‌ست.
بالاخره فرق بین غزل و قصیده در چیه؟
تفاوت غزل و قصیده از نظر تعداد ابیات
با توجه به توضیحات بالا به طورکلی غزل و قصیده باهم تفاوت‌هایی دارن. همونطور که در بالا نیز ذکر کردیم غزل یکی از قالب‌های شعری سنتی فارسیه که معمولاً دارای 4 تا 12 بیت داره. اما قصیده دارای ابیات بیشتریه و بین 20 تا 70 بیته.
تفاوت قالب شعر غزل و قصیده از نظر ساختار
در غزل مصرع نخست با مصرع‌های زوج هم قافیه‌ست. در قصیده نیز به همین صورته و مصرع بیت اول با مصرع زوج هم قافیه‌ست.
تفاوت شعر غزل و قصیده از نظر موضوع
قصیده و غزل از نظر موضوع نیز با همدیگه دارای تفاوت‌هایی هم هستن. موضوعات قصیده معمولاً وصف طبیعت، پند و اندرز و همچنین گاها‍ً تهنیت جشن‌هاست. اما موضوعیت غزل معمولاً عاشقانه، عارفانه، احساسی و در وصف معشوقه.
تفاوت غزل و قصیده از نظر جایگاه تاریخی
اولین قصیده فارسی توسط دبیر دربار یعقوب لیث صفاری به نام محمد وصیف نوشته شده که بیشتر ابیاتش از بین رفته و الان فعلاً فقط شش بیت موجوده. اما قدیمی‌ترین غزل‌ها را در اشعار شاعران معروف مانند رودکی، شهید بلخی، طوسی و رابعه می‌تونین مشاهده کنین.
در کل می‌تونیم بگیم غزل یه رقیب برای قصیده محسوب میشه. چرا که پس از ورود غزل تقریباً قصیده دیگه از تب و تاب خودش افتاد. شاعرا بیشتر به سمت قالب غزل روی اوردن.
پس از اینکه قصیده کم کم کمرنگ شد شاعران قصیده‌سرا مثل خاقانی و شاعران منظومه‌سرایی مثل نظامی شروع کردن و غزل سرودن. به طور کلی می‌تونیم به جرات بگیم ادبیات فارسی یک بخش بزرگ خودش رو در قرن شش رقم زد دقیقاً وقتی که قصیده بر ادبیات حکمرانی می‌کرده.
به نظر شما فرق قصیده و غزل که در این مقاله توضیح داده شد، درست بوده؟
اگر شما اطلاعات بیشتری از تفاوت قصیده با غزل می‌دونید یا فکر می‌کنید تعریف دقیقتری وجود داره، حتما در بخش نظرات، برای ما ارسال کنید تا مقاله رو اصلاح و تکمیل کنیم.
منابع:
تفاوت غزل و قصیده در سایت دیفرتو
